II wojna światowa wyniosła na piedestał lub strąciła w otchłań pamięci wielu przywódców, naukowców i polityków. Jedni bywali podziwiani, inni- znienawidzeni i budzący grozę. Często pozostawiali po sobie historie pełne luk i znaków zapytania. Jedną z takich postaci był Josef Mengele, niemiecki lekarz z KL Auschwitz-Birkenau, którego życie i powojenne losy do dziś rozpalają wyobraźnię historyków i badaczy.

W czasach II wojny światowej wielu ludzi zyskiwało sławę- zarówno w oczach zwolenników, jak i przeciwników. Dla jednych byli wzorem do naśladowania, dla innych uosobieniem zła. Wiele życiorysów z tamtego okresu ma część jawną i część skrytą; liczne wątki pozostają niewyjaśnione, a ich bohaterowie znikali lub umierali w niejasnych okolicznościach. Nic dziwnego, że do dziś są przedmiotem dociekań badaczy i miłośników historii.

Zrozumienie roli Mengelego wymaga refleksji nad statusem lekarza. Z biegiem wieków sztuka leczenia ewoluowała od doraźnego tamowania krwotoków do badań naukowych prowadzonych w celu ratowania życia i ograniczania cierpienia. Wraz z rozwojem medycyny rósł prestiż zawodu. Lekarz- dysponując wiedzą niedostępną dla ogółu- bywał postrzegany jako ten, kto decyduje o zdrowiu, a czasem i o życiu pacjentów. W nielicznych, tragicznych przypadkach rodziło to pychę i poczucie bezkarności.

Mengele urodził się w zamożnej rodzinie fabrykanta. Niczego mu nie brakowało, nie był też surowo wychowywany. W młodości zdecydował, że zostanie lekarzem i osiągnął rozgłos, o którym marzył, choć w sposób, który na zawsze obciążył jego nazwisko. W KL Auschwitz-Birkenau prowadził selekcje więźniów po przybyciu transportów. Szczególne „zainteresowanie” okazywał bliźniętom. Przeprowadzał pseudomedyczne eksperymenty, m.in. dotyczące barwy tęczówek. Zyskał przydomek „Anioł śmierci”, a wielu więźniów traciło życie w wyniku jego praktyk.

Po wojnie część nazistów osądzono w Norymberdze, a za innymi wystawiano międzynarodowe listy gończe. Nie wszystkich jednak schwytano. Mengele uniknął odpowiedzialności: pracował jako parobek w Austrii, następnie- dzięki fałszywym dokumentom- przedostał się do Ameryki Południowej. Miał przebywać m.in. w Paragwaju i Brazylii, gdzie praktykował jako lekarz i wciąż był poszukiwany. Wskazuje się, że działania niektórych służb były opieszałe lub obarczone błędami formalnymi.

W literaturze i publicystyce często powraca wątek rzekomej organizacji ODESSA, która miała pomagać byłym członkom SS. Wielu badaczy podkreśla, że w formie scentralizowanej struktury mogła nie istnieć. Nie oznacza to jednak braku wzajemnej pomocy między nazistami czy wsparcia rodzin. W przypadku Mengelego ważną rolę miało odgrywać zaplecze finansowe i logistyczne bliskich, co ułatwiało mu ukrywanie się.

Wokół powojennych szlaków ucieczki narosło wiele teorii- m.in. o roli duchownych wystawiających dokumenty Czerwonego Krzyża na fałszywe nazwiska. Pewne jest natomiast, że Mengele przez dziesięciolecia pozostawał na wolności. Zmarł w wieku 68 lat, śmiercią naturalną, w następstwie wylewu podczas kąpieli w oceanie u wybrzeży Brazylii.