Wśród licznych artefaktów z czasów II wojny światowej jednymi z najbardziej rozpoznawalnych są tzw. nieśmiertelniki- metalowe identyfikatory żołnierzy, które miały zapewnić możliwość rozpoznania poległych na polu bitwy. W Wehrmachcie, czyli siłach zbrojnych III Rzeszy, noszono je powszechnie, a ich konstrukcja i system oznaczeń do dziś fascynują historyków oraz kolekcjonerów militariów.

Budowa i wygląd

Niemiecki nieśmiertelnik z okresu II wojny światowej (niem. Erkennungsmarke) był owalną blaszką wykonaną najczęściej z aluminium, cynku, a w późniejszych latach wojny- także ze stali. Standardowe wymiary wynosiły około 70 × 50 mm. Blaszka była przecięta w połowie wzdłuż linii perforacji, co pozwalało ją w razie śmierci żołnierza złamać na dwie części. Górna połowa pozostawała przy ciele poległego, natomiast dolna trafiała do ewidencji wojskowej jako potwierdzenie zgonu. Na obu częściach znajdowały się identyczne dane, wybite w metal przy pomocy specjalnych stempli.

Kto produkował niemieckie nieśmiertelniki

Nieśmiertelniki Wehrmachtu nie były wytwarzane przez jednego, centralnego producenta, lecz przez wiele zakładów i warsztatów działających na zlecenie armii. W zależności od okresu wojny, rodzaju jednostki i dostępnych materiałów, produkcja mogła odbywać się w: Wojskowych zakładach zaopatrzeniowych (Heereszeugämter)- to główni dostawcy sprzętu osobistego żołnierzy. Produkowali masowo standardowe nieśmiertelniki dla Wehrmachtu i Luftwaffe. Wytwórnie te znajdowały się m.in. w: Berlinie (Heereszeugamt Berlin-Spandau), Kassel, Magdeburgu, Wiedniu (dla jednostek austriackich po Anschlussie). Lokalnych warsztatach jednostek (Feldwerkstätten)- na frontach i w jednostkach zapasowych wykonywano nieśmiertelniki samodzielnie, zwłaszcza w latach 1944–45, gdy braki materiałowe były ogromne. Takie egzemplarze były często niesymetryczne, niestandardowe, z niestarannie wybitymi danymi. Produkowano je także w firmach cywilnych pracujących na zlecenie Wehrmachtu- w pierwszych latach wojny wiele kontraktów przydzielano małym zakładom metalowym, które tłoczyły i perforowały blaszki według wojskowych specyfikacji. Spotyka się oznaczenia producentów, np.: Meyer & Witte, Berlin, König & Sohn, Dresden, Schulz Metallwarenfabrik, Leipzig. Waffen-SS miała własny system logistyczny i często własnych dostawców. Ich nieśmiertelniki bywały z innego materiału (np. stali), z charakterystycznym układem liter SS i specyficzną czcionką. W większości przypadków nieśmiertelniki nie miały wybitego znaku producenta- tylko numer i jednostkę żołnierza. Oznaczenia fabryczne występują bardzo rzadko, zwykle na partiach próbnych lub produkowanych dla Luftwaffe i Kriegsmarine.

Materiały i technika wykonania

1939–1942: aluminium (lekki, nierdzewny, dobre tłoczenie).
1943–1944: cynk (tańszy, ale bardziej podatny na korozję).
1944–1945: stal, czasem nawet cynkowo-stalowe mieszanki lub improwizowane stopy.

Co zawierał nieśmiertelnik

Na niemieckich nieśmiertelnikach umieszczano informacje mające umożliwić szybką identyfikację żołnierza i jego jednostki. Typowy zapis zawierał: numer ewidencyjny żołnierza (Stammrollennummer), oznaczenie jednostki, np. 2./I.R. 134 (2. kompania, Infanterie-Regiment 134), grupę krwi, oznaczaną literą (np. A, B, 0), czasami również skrót formacji, np. Lw. dla Luftwaffe lub SS dla Waffen-SS. W odróżnieniu od współczesnych identyfikatorów osobistych, nie zawierały imienia ani nazwiska- z przyczyn bezpieczeństwa. Dane personalne znajdowały się w dokumentach jednostki.

System ewidencji i znaczenie militarne

Każdy żołnierz po przyjęciu do służby otrzymywał numer ewidencyjny wpisany w rejestr kompanii. Ten sam numer znajdował się na jego nieśmiertelniku. Dzięki temu, nawet jeśli ciało nie mogło być rozpoznane wizualnie, można było ustalić jego tożsamość poprzez zapis w dokumentach. Nieśmiertelniki miały więc kluczowe znaczenie w ewidencji strat, zarówno dla celów administracyjnych, jak i moralnych- umożliwiały bowiem powiadomienie rodzin o losie bliskich.

Warianty i różnice

W zależności od formacji, nieśmiertelniki różniły się nieco wyglądem i materiałem: Wehrmacht używał standardowych, owalnych blaszek z perforacją. Luftwaffe często miała oznaczenia literowe i cyfrowe specyficzne dla jednostek lotniczych. Kriegsmarine stosowała identyfikatory z mosiądzu lub aluminium, odporne na korozję morską. Waffen-SS stosowała podobny system jak Wehrmacht, ale z własnym stylem oznaczeń (np. SS-Pz.Gren.Rgt.3). Pod koniec wojny, z powodu niedoborów surowców, nieśmiertelniki bywały wykonywane z gorszej jakości metali, a napisy często były mniej starannie wybite. Dziś te małe metalowe tabliczki są kluczowym materiałem badawczym dla archeologów i historyków. Pozwalają na odtwarzanie losów jednostek, identyfikację mogił, a czasem- na symboliczny powrót żołnierza do rodziny, która przez dekady nie znała jego losu.

I tutaj zwracam się do Was z ogromną prośbą drodzy Czytelnicy. Wciąż zdarza się, że podczas prac polowych, leśnych czy amatorskich poszukiwań odnajdywane są szczątki żołnierzy z okresu Il wojny światowej. Należy pamiętać, że takie odkrycie to nie tylko znalezisko historyczne- to przede wszystkim miejsce spoczynku człowieka, które wymaga szacunku i odpowiedniego postępowania. Jeśli natrafisz na nieśmiertelnik, element umundurowania lub szczątki ludzkie, nie wolno ich zabierać ani samodzielnie przenosić. Należy niezwłocznie zgłosić znalezisko odpowiednim instytucjom:

Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.V. (Niemiecki Związek Opieki nad Grobami Wojennymi)

Fundacja „,Pamięć"- Warszawa

Pracownia Badań Historycznych i Archeologicznych POMOST- Poznań

Zgłoszenie takiego odkrycia pozwala na godne potraktowanie poległego, a także na ewentualną identyfikację i przekazanie informacji rodzinie- często po wielu dziesięcioleciach niepewności. Każdy nieśmiertelnik, każda blaszka z numerem, to nie tylko artefakt- to ostatni ślad człowieka, który zginął w wojnie. Naszym obowiązkiem jest, by potraktować to znalezisko z należnym szacunkiem i przekazać je w ręce specjalistów.



dodaj komentarz »